NECİP FAZIL’A GÖRE SİSTEMİN MANTIĞI VE PÜF NOKTASI
Bu ülkede 200 yıl içinde oluşan ve statüko tarafından savunulan bir sistem ve bunun kendine özgü bir mantığı var. Bunu ülkemizin tanınmış basın ve sanat ve siyaset adamlarının çoğu anlayamaz, hatta üniversite çevrelerinin önemsediği de söylenemez. Böyle temel meseleleri ancak mütefekkir karakterli, keskin görüşlü, derinliğine vukuf sahibi olan şahsiyetlerin kavradığını veya önemsediğini görüyoruz.
Sistemin mantığının hemen her önemli meselede ortaya çıktığını ve bu çevrelerinin çoğu tarafından gündeme getirildiğini, hatta tartışılmadan kabul edildiğini biliyoruz. Bu yüzden temel meselelerin farkına varan ve bunu bazı eserlerinde dile getiren Yahya Kemal, Peyami Safa, A. H. Tanpınar, Necip Fazıl, Tarık Buğra ile Sezai Karakoç gibi şahsiyetler yalnız bırakılmaya çalışılmıştır.
Özellikle 1960’tan sonra yeni bir nesil yetişmesine özellikle önem veren Necip Fazıl’ın çevresinde bu sistemin mantığını kavrayarak mücadele azmine sahip bir anlayış temel alındı ve bir tarih muhasebesi ile ortaya kondu. Buna rağmen aktüel siyasetin zaman zaman sistemin mantığını unutturan bir yoğunluk taşımasından ötürü temel çatışma eksenin kaybolduğunu görüyoruz.
Ölümünün 25. yılında daha iyi anlaşılmasını beklediğimiz Necip Fazıl’ın eserlerinde bu mantığın çok çarpıcı bir tarzda ortaya konup eleştirildiğini görüyoruz. Fakat söylediğimiz sebeplerden ötürü, bunu yeterince önemseyen olmadı. Hatta Necip Fazıl’ın eserleri yanında, sistemin mantığını bazı yönleriyle yakalayan öteki yazar ve bilim adamlarının kitaplarından da haberdar olduğu görülmedi.
Necip Fazıl’ın sanat eserlerine önem veren kültür çevrelerinin yıllardan beri yayınlanmasını beklediği tek komedisi olan Püf Noktası altı yıl önce kitaplaştığı halde, maalesef üzerinde yeterince durulmadı. Halbuki bu eser, Necip Fazıl’ın tiyatro eserleri arasında özel bir yere sahip olduğu kadar, yaşadığımız son yüzyıldaki sistemin temel özelliklerini ve mantığını yansıtma bakımından da önemlidir. Çünkü ülkemizde sık sık görülen demokratik tecrübeyi yozlaştırarak baskıcı yöntemleri “militan” kimliğe sokanların oluşturduğu yönetim kaosunu böylesine temelden eleştiren bir tiyatro eseri henüz sahnelenmedi. Özellikle 27 Mayıs’tan sonra iyice belirginleşen ve 50 yıldır süren sosyal ve siyasî çıkmazlarımızı bu kadar ustalıkla anlatan başka bir eser yok. Zaten eser de o dönemde yazılmıştı.
Bu eserin edebiyatımızda bir benzeri, Türkiye’nin sosyal ve kültürel meselelerine ironik bir tarzda yaklaşan A.H.Tanpınar’ın Saatleri Ayarlama Enstitüsü adlı romanıdır. Birbirinden habersiz olarak aynı dönemlerde yazılmışlardır. Bakış tarzlarındaki yakınlık, iki şair ve yazarın da aynı nesilden olmaları, benzer kaynaklardan beslenmeleri ve toplumda benzer çarpıklıkları görmeleriyle yakından ilgilidir.
Tiyatro eserlerindeki perspektif
Üstad’ın on dördü sağlığında yayınlanmış, ikisi (Sır ve Kumandan) Emniyet tarafından el konduğu için yarım kalmış, biri de sağlığında yayınlanamamış 17 tiyatro eseri var. Bunlardan Tohum, Bir Adam Yaratmak ve Para gibi Şehir Tiyatrosu’nda sahnelendiğinde edebî hadise olmuştur. Bu dönem eserlerinin sonuncusu, 1947 yılında sahnelenen Nâm-ı Diğer Parmaksız Salih’tir. Necip Fazıl, 1960’tan sonra, Kumandan, Ahşap Konak ve Reis Bey ile ikinci dönem tiyatro eserlerini yazar. Bunlar Şehir veya Devlet tiyatrosunda oynanmadığı için de senaryo romanları ile romanlar yazmaya başlar.
Bazı sahnelerde epik tavırlarla Kars’ın kurtuluşunu anlatan Kanlı Sarık oyunu da dahil olmak üzere, hepsi konusunu dramatik veya trajik bir üslûpla ele alırken, Püf Noktası bazen komik ve bazen de sarkastik bir üslûpla yazılmıştır. Ama oyunun bütünü ve özellikle sonu, yine Necip Fazıl’ın tavrına uygun bir mesaj ortaya koyar ve şaşırtıcı sürprizlerle geliştirilir.
Bu eser, o dönemde Şehir Tiyatroları Genel Müdürü olan Muhsin Ertuğrul’la Necip Fazıl’ın görüşmelerinden sonra, büyük bir ihtimalle 1965 yılında yazılmıştır. Muhsin Ertuğrul, Ahşap Konak adlı eserini ideolojik tavrının açık olduğunu bahane ederek sahnelemeyeceğini, dünya görüşünü daha geride ifade eden “sırf ve sâf sanat için” bir tiyatro eseri yazarsa sahneleyeceğini söylediği zaman Necip Fazıl Reis Bey adlı eserini yazar. Eseri genel müdür beğenir, repertuara alınır, rol dağıtımı yapılır, provalara başlanır, fakat bazılarının Necip Fazıl’ın eserini oynamamak için başkaldırması gerekçe gösterilerek rafa kaldırılır.
Bu arada Vasfi Rıza Zobu ile karşılaşan Necip Fazıl, durumu ona anlatır ve şöyle der: “Şimdi bana, öteden beri idealim olan bir iş düşüyor: Dram muharrirliğinden komediye geçmek ve içinde yaşadığımız cemiyeti, hüngür hüngür güldürücü tezatları, nisbetsizlikleri, samimiyetsizlikleri, sahtekârlıklarıyla resmetmek… Bu benim en büyük eserim olabilir. Oynar mısın böyle bir komediyi? / – Elbette oynarım!”
Üstad Necip Fazıl’ın Vasfi Rıza’ya yazacağını söylediği oyun budur sanıyorum. Bunu, oyun yazarlığının ikinci döneminde yazdığı Kumandan, Ahşap Konak ve Reis Bey’in hikâyesiyle birlikte, 7 Ekim 1964 tarihli Büyük Doğu’da anlatır. Bunun yazımını Muhsin Ertuğrul’un da teşvik ettiğini belirtir ve Necip Fazıl Püf Noktası’nı yazar. Fakat bu eser Necip Fazıl’ın sağlığında yayınlanamamıştır.
Bu arada Kent Oyuncuları Reis Bey’e tâlip olur, onlar Hamlet’i sahnelerken Üstad karar vermek için oyunu görmeye gider, ön sıralarda seyreder. Hamlet’in başrol oyuncusu Müşfik Kenter’dir, Necip Fazıl oyuncuyu beğenir. Karar verilir, rol dağıtımı yapılır, provalara başlanır. Bu kez de oyun yazarları başkaldırırlar; “Bu gericinin eserini sahnelerseniz, size telif ve tercüme hiçbir oyun vermeyiz!” derler.
Sadece bu olay bile bugün demokrat geçinen oyuncu ve yazarların özgürlükçü gibi görünen, fakat “militan demokrasi” ifadesinde kendini bulan jakoben tavırlarını ortaya koyuyor. Bu çevrenin yukarıda adlarını andığım şahsiyetlerle Necip Fazıl’ın eserlerine uyguladığı sansür yıllardan beri hâlâ sürüyor…
Necip Fazıl’ın Bir Adam Yaratmak adlı oyunu, “eserin mistik taraflarını budadım” diyebilen yönetmen tarafından Ankara Devlet Tiyatrosu’nda sahnelenirken, Türkiye Yazarlar Birliği mensubu pek çok yazar tarafından protesto edildi, ama bu estetik cinayet tiyatro çevrelerinin dikkatini bile çekmedi. Çünkü onlar için 17 eser sahibi tiyatro yazarına ihanet edilmesinin pek fazla bir önemi yoktur.
Bir Adam Yaratmak’ın yazılışından ve ilk sahnelenişinden 60 yıl sonra eserin ruhuna uygun olarak İstanbul Şehir Tiyatroları’nda tek perde halinde sahnelenmesi, oyunun yoğunluğundan ötürü kavranmasını güçleştirmiş, ama Necip Fazıl’ın tiyatro eserlerindeki derinliği de ilgililere göstermiştir. Sonraki yıllarda pek çok amatör grup Necip Fazıl’ın eserlerini sahneye koyup çeşitli çevrelerde göstermişlerdir.
Bu eserlerin temel esprisi, Necip Fazıl’ın dünya görüşü ile hayata bakış tarzını oluşturan perspektif, bütünüyle hayatın manasından yola çıkarak bu ülke insanın temel meseleleri ve sistemin mantığından doğan tuhaflıkların sergilenmesi şeklinde özetlenebilir. Bu da fark edilebileceği gibi çok önemli bir tavrı da beraberinde getirir.
Püf Noktası’nın püf noktası
Bu eser, Necip Fazıl’ın bilinen dramatik eserlerinden farklı, ama yine kendine özgü çarpıcı bir dille yazılmıştır. Çünkü Necip Fazıl’ın eline aldığı her konuya kendine özgü bir perspektifle yaklaştığı bilinir.
Benzerine çok az rastlanan eserlerden biri olan Püf Noktası, bu ülkedeki darbeci zihniyete sahip aydın ve yönetici çevrelerin zorba güçlerle işbirliği yaparak sanat, basın, sermaye ve politika çevrelerini içine alan bir senaryo etrafında şekillendiriyorlar. Sistemin mantığıyla sergilenen oyununun başarısına yol açan her türlü tavrın altında bulunan “püf noktası sırrı” üzerinde duruyor. Oyun, bu toplumdaki bütün “sahte oluşların sırrı” dediği püf noktalarını yakalamada ve hedefine ulaşmada engelleri hızla aşabilen bir şair ve bohem çevresindeki arkadaşlarıyla ortaya koyduğu sistem eleştirisini ve sonunda hayatın manasına ait asıl “Püf Noktası”nın hikâyesini anlatır.
Ölümle oyun oynayan ve hayatın manası üzerinde düşünen şair; gazeteci, ressam, müzisyen arkadaşlarıyla ele geçirdikleri sıradan bir kabadayı olan Efe vasıtasıyla gazete sahibi, parti başkanı ve bankacı gibi güçlü insanları etkiler ve yönetimde söz sahibi olarak sosyal ve siyasî beceriksizliklerin üstesinden gelir. Sonra da hayatın manasının bu olmadığına ait içinde bir ses duyar ve bir sabah ezanıyla gittiği cami avlusunda karşılaştığı ihtiyar ona İbrahim Ethem’in hikâyesini anlatarak, “Oğlum! Allah seni bu iş için yaratmadı!” der ve kaybolur. Sonunda her şeyi bırakarak arkadaşlarının yanına dönen şair şunu söyler: “Ben, püf noktası avcısı, püf noktasından vurulmuştum.”
Bence Püf Noktası, Necip Fazıl’ın öteki eserleri arasında çok özel bir yere sahip… Özellikle de bu ülkede sık sık tartışılan derin devlet v e düzenin işbirlikçilerini gösteren sahneleri ve çıkmazlarını anlatan diyaloglarıyla aktüel her zaman aktüel. Necip Fazıl, Şehir Tiyatroları’nın değişmez genel sanat yönetmeni Muhsin Ertuğrul’dan ümit kestiği dönemlerde, hep “İstikbâlin oyuncusu için yazdığını” söylerdi.
O oyuncu adayları ortaya çıktıysa, Püf Noktası sahnelenmeli ve Saatleri Ayarlama Enstitüsü gibi eserler de sahneye uyarlanmalıdır. Neden benzeri olaylar ortaya çıktığı halde, bu eserler sahnelenemiyor?
Mustafa Miyasoğlu – Milli Gazete
Püf Noktası Eser İncelemesi için tıklayınız.